فروید و روان شناسی دین

زیگموند فروید در سال ۱۸۵۶ در خانواده یهودی به دنیا آمد .فروید خود را یهودی رها شده ،شکاک و کاملاً بی دین می دانست .اوبی دینی معمولی نبود بلکه از دین یا دست‌کم از باورهای کاتولیک ها تنفر داشت. او در پاسخ نامه یکی از دوستانش که از او خواسته بود به دلیل هجوم نازی‌ها فرار کند نوشت :دشمن واقعی نازی ها نیستند بلکه دشمن واقعی دین و کلیسای کاتولیک است .

فروید دین را اموری روانی می دانست که به خارج فرافکنی می کندو حتی اسطوره‌های بهشت ،هبوط انسان، خدا ،خیر و شر ، جاودانگی و ...به همین صورت تبیین می کرد.

پیش فرض فروید آن است که عمیق‌ترین اندیشه‌های دینداری در عقده ادیپ قرار دارد. خدای شخصی از نظر روانشناختی چیزی نیست جز همان مفهوم پدر که تعالی رتبه یافته است .از نگاه زیستی نیز فرزند انسان بسیار ناتوان است و در نتیجه به دیگران نیاز دارد از این رو وقتی در آینده درماندگی و ضعف خود را در مقابل عوامل قدرتمند زندگی در می یابد می کوشد شاید نومیدی خود را انکار کند .حسرت از پدر که همواره ریشه هر شکلی از دین را رقم می‌زند گرفتاریهای ناشی از عقده ادیپ و جمله احساس گناه و ترس را به صحنه می آورد تسلیم پذیری ناشی از فرمانبرداری از قدرت مطلق پدر در دوران کودکی به صورت من آرمانی ، درون فکنی می‌شود به صورت خدا فرافکنی می گردد. 

فروید در کتاب آینده یک پندار می‌پرسد آیا ممکن است روزی آدمی بدون مراجعه به پندارهای باور دینی رفتار کند؟ البته فروید نمی‌خواهد افراد دیندار را به ضرورت فریب خورده یا گمراه بخواند بلکه بدین وسیله بر نقش برجسته آرزوهای انسان در میان انگیزه‌های پدیدآورنده باورها و اعمال تاکید می کند . 

به گمان فروید این خاستگاه غیرعقلانی، اندیشه‌های دینی را از ویژگی تقدس و نقض ناپذیری برخوردار می کند. هیچ کدام از درخواست های زهد گرایانه و دلداری های موعود دین، برای بازداشتن بیشتر افرادی که ممنوعیت فرهنگ را درون سازی نکرده‌اند کافی نبوده است‌. به گفته فروید پاس داشت مقررات یک فرهنگ با مجازات ها و پاداش های دینی لوازم متعدد و مهمی را در پی دارد. مهار تکانه ها به صورت آرمانی به کمک عقل عملی می‌شود ولی دین این عمل را به کمک عواطف انجام می‌دهد در چنین روندی آحاد مردم از ابراز تکانه های خود به روش عقلانی دست بر نمی دارند بلکه به دلیل ترس، این گونه عمل می کنند .

فروید می خواهد که دین برای افراد نیز کمتر از جامعه خطر ندارد. معرفی اصول جزمی دین به کودکان، پیش از آنکه خود بدان علاقه‌مند شوند یا بتوانند اهمیت آن را درک کنند و نیز نهی از انتقاد نسبت به آن تنها این پیامد خواهد داشت" غلبه بر اثر ممنوعیت های فکری و مهار روان رنجور گونه تکانه به مدد سرکوب" 

فروید در کتاب تمدن و نارضایتی های آن می نویسد:" همه چیز آشکارا کودکانه و در نتیجه دور از واقعیت است .برای هر فردی که نگرشی دوستانه به انسانیت داشته باشد؛ دردناک است که بپذیرد بیشتر انسان ها هرگز نمی توانند در زندگی بر این دیدگاه غلبه کنند ." ولی فروید می‌داند به جای دین باید چیزی در اختیار انسان گذاشت واو علم را پیشنهاد می دهد و معتقد است علم تنها راهی است که با آن می توان به تدریج به واقعیت بیرونی دست یافت .افرادی که به طور منطقی پرورش یافته اند و از واقعیت به اندازه لازم آگاهند خانه آسایش دوران کودکی را درک خواهند کرد و با شجاعت و رضایت با درماندگی و بسیاری از امور بی اهمیت روبرو می‌شوند .با گذشت زمان زندگی تحمل‌ناپذیر می‌شود و سرانجام دیگر تمدن توانفرسا نخواهد بود.

 فروید آشکارا روانشناسی دین را بر واکنش های مردانه متمرکز می کند به اعتقاد او تنها رابطه دوگانه جنس مذکر با پدر در دوران کودکی فرد و نژاداو محور دین را تشکیل می‌دهد. حتی همه مطالعات موردی فروید به غیر از یک مورد جنس مذکر بودند ‌.او جز مقاله ای کوتاه درباره پیوستگی نیایش اله دایانا با نیایش حضرت مریم اشاره‌ای دیگر به الهه و یا جنس مونث نکرده است. البته از گفتار فروید این چنین برمی آید که او به اصل چندعاملی بودن دین متعهد بوده و امری پیچیده مانند دین را به یک عامل نسبت نمی داده است.

 تحلیل فروید از دین سه جنبه دارد یک عقده ادیپ که سازه بنیادین او در تبیین دین است 

دو .پدیده های ویژه دینی مانند مراسم انسان های اولیه و شکل گیری سنتی یهود 

سه .نگرش منفی او به دین .

 

فرود در کتاب توتم و تابو زندگی مردم ابتدایی به نظر را تحلیل می‌کند و داستانی را برای پیدایش ادیان مطرح می کند .به نظر فروید انسان ابتدایی در رمه آغازین زندگی می‌کرد . به نظر او دین توتمی از احساس گناه و تلاش برای پرداخت کفاره و جبران سرچشمه می‌گیرد .

به نظر فروید این عوامل در ریشه همه ادیان بشری قرار دارد همه ادیان بعدی در واقع کوشش‌هایی برای حل این مسئله هستند و تنها از جهت مرحله فرهنگی این کوشش در آن صورت می‌گیرد و راه‌حل‌های اتخاذ شده با یکدیگر تفاوت دارند. فروید معتقد است آموزه‌های دینی نه حقایق الهام شده از سوی خداوند هستند و نتایج منطقی مبتنی بر شواهد قطعی علمی، بلکه ایده هایی هستند که ویژگی اصلی شان این است که شدیداً تمایل داریم حقیقت داشته باشند. او آزمون روش علمی را تنها ملاک برای تعیین درستی و نادرستی می داند و اگر عقاید دینی از عهده این آزمون بر نیایند اوهام هستند. از نظر فروید مومنان به هیچ چیزی بیش از احساسات و شهود شخصی متوسل نمی شوند لذا هرگز نباید بدین اعتماد کنیم. نباید مردان و زنان رشد یافته را وادار به اطاعت از قوانین رفتاری کنیم که برای کودکان وضع می‌کنیم .فروید ادامه دین گرایی تا امروز را نشانه بیماری و روان رنجوری بشر می داند .از نظر فروید افراد بالغ زندگی خود را با عقل و علم هدایت می کنند و نه با خرافات و عقیده.

 کتاب آینده یک پندار به صورت گفتگو با یک منتقد طرفدار دین فرضی نوشته شده است .دفاع او از دین است که باید بر اساس سنت به دین و خدا ایمان داشت و اگر دین که ریشه اخلاق است نباشد جامعه به خشونت و هرج و مرج کشیده می شود. در واقع او تنها نقدهایی را مطرح می‌کند که فروید در جهت پیشبرد هدف خود به آنها پاسخ خواهد گفت . 

از نظر فروید تفکر انتقادی و تحلیلی خرد جمعی بشر که منجر به تمدن سازی و حرکت جوامع به سوی پیشرفت و تمدن آفرینی می شود با ابزار دین عقیم خواهد شد و این مایه قدرت و توانایی بشر از کار خواهد افتاد و جای آن را اندیشه‌های دینی خواهد گرفت که در اساس با پیشرفت و تمدن سازی تناسبی ندارد این باعث می‌شود اخلاق پایه‌های سست و متزلزل پیدا کند.

 از نظر فروید اگر اخلاق را بر بنیاد دین و دینداری قرار دهیم به جهت اینکه دین همواره امری است مواجه شونده با شکاکیت و نیز امری است که در طی تاریخ تکامل بشری کم رنگ وبی رنگ می شود اخلاق را هم کمرنگ و بی‌رنگ و متزلزل کرده‌ایم. اگرچه خود فروید دیدگاهی کاملا منفی راجع به رفتار دینی داشت ولی سایر رهبران روانکاوی و مکاتب روانشناسی معاصر مایلند دیدگاه او را به دیدگاه‌های همدلانه تر خود درباره دین وفق دهند. شاخص ترین شخصیت این سنت یعنی یونگ دین را مجموعه پیچیده از تصورات و ایده‌ها می داند که مجموعاً به نوع انسان تعلق دارد و در اسطوره فرهنگ و ادبیات و فلسفه تجلی می کند نه به عنوان روان رنجوری بلکه به عنوان بیان سالم انسانیت ژرف و صحیح

 

منابع

 طاهری، حبیب الله ،اندیشه نوین دینی، دانشگاه تهران،شماره ۲۵، تابستان ۱۳۹۰

 توکلی، غلامحسین، رویکردی انتقادی به خاستگاه دین از نگاه فروید، تهران ،نشر سهروردی، ۱۳۷۸ آنتونی ،استور، فروید، ترجمه حسن مرندی، تهران، نشر طرح نو، ۱۳۷۵ 

فروید، تابو وتوتم، ترجمه ایرج پورباقر ،تهران، نشرآسیا،۱۳۶۲